Баит о рогоже / Чыпта бәете

«Казан арты» ( Заказанье) по праву считается колыбелью языка, религии, культуры татарского народа. Села в Атнинском крае основаны древним тюркским народом, кыпчакскими племенами, которых русские называли «половцами», то есть степными людьми. «Атня» в переводе с половецкого, означает один день недели, а именно четверг (атна – кич), другая деревня Берези – «среда», Береске – «пятница». Считается, что эти села были основаны в эти дни и поэтому названы именно так.

       До того, как в деревню Большие Берези поселились татары, здесь жили марийцы. Среди татар и марийцев возникла вражда за землю. Татары были сильнее и заняли это место под жилище. В деревне Большие Берези распространенным ремеслом большинства жителей было изготовление рогожи (чыпта сугу). Этим ремеслом занимались почти в каждом доме. Рогожу изготовляли для зажиточного купца деревни Большие Берези – Сулейман бая. Купец приобретал и раздавал среди жителей села липу (юкә), которые в свою очередь на специально изготовленных станках в своих жилищах плели рогожу. Обычно работу по изготовлению рогожи начинали после полуночи. Все работы велись в полумрак - под свет керосиновой лампы (5-ти или 7-ми линейной) или под лучину. С рассветом работу прекращали. Легко позавтракав, в избах сначала прибирались и вновь принимались делать заготовки материала для рогожи. В этом непростом деле были задействованы все члены семьи, ведь почти в каждом доме был станок для изготовления рогожи. За каждую изготовленную единицу рогожи купец выплачивал 10 копеек жалованья. Купец Сулейман изготовленную рогожу отвозил в город и продавал за большую цену. На эти деньги жители села  покупали: сахар, мыло, керосин. Раньше рогожу стелили на нары (сәке), на пол как половик, также обшивали ими двери.

Не выдержав тягот при изготовлении рогожи, жители села Большие Берези придумали "Чыпта бәете". Баит датируется концом XIX века. До сегодняшних дней сохранилось 62 строки баита. Они зафиксированы со слов жителей с. Большие Берези. Баит, про тяжелый изнуряющий труд женщин села, которые ночью изготовляли эту «проклятую» рогожу. Это был очень тяжкий труд, который занимал очень много времени и сил. 

                           Чыпта бәете

Бисмилла дип башладым, тауга таяк ташладым;

Гаеп итмә, тыңлаганнар, бәет әйтә башладым.

Бәрәзәнең кызлары, чыпта суга үзләре,

Көне-төне чыпта сугып, пешегеп беткән күзләре.

Чыптачының бишмәте, озын гына тишкәндер,

Чыпталарын каты сугып, агызлары пешкәндер.

Чыптачылар чыпта суга, вәкаләте ун тиен.

Көне-төне суга-суга, утыруы бик кыен.

Җәйгә чыксан, шулар була Эшкәтә елгасында,

Бичаралар, бер туктыйлар җыенның җомгасында.

Бәрәзәнең атлары улак төбен кимерә,

Бәрәзәнең кызлары чыпта белән тилмерә.

Бәрәзәләр чыпта сугып ак мунчалар салдырган,

Чыпталарын начар сугып, бик күп табыш калдырган.

Чыптачылар тышка чыга иңенә бишмәт салып,

Чыптачылар табыш итә юкәсен алып калып.

Брәзәнең кызлары су китерә киенеп,

Атна кичләр җитә диеп, алар йөри сөенеп.

Бәрәзәнең кызлары чыпта сугып киенә,

Башка авылдан яучы килсә яучы килсә, котылам дип сөенә.

Бәрәзәләр арышларын утамышта тарттыра,

Бу көн иртә тордык диеп, бер-ике чыпта арттыра.

Бәрәзәнең кызлары чыпта суга сызганып,

Аналары уятырга үкереп елый кызганып.

Бәрәзәнең атлары тау менгәндә тартмый ич,

Инә биргән малайларга бер тиен дә артмый ич.

Бәрәзәнең кызлары сатин яулык алалар,

Атнакичтә юкә ярып, ял итмичә калалар.

Бәрәзәләр иртә тора, чыпта суга башлыйлар,

Кич җиткәчтен ял итәргә калакларын ташлыйлар.

Чыпта байның атлары таудан тауга чабыша,

Чыпта бае юкә алып кайтса, чыптачылар ашыга.

Бәрәзәнең сыгырлары көне-төне үкерә,

Бер көн чыпта сукмый калса, аталары үкенә.

Чыптачының өйләре багана белән бүлмәле,

Чыпта суккан яшь кызларның каешлана күлмәге.

Бәрәзәнең атларында алты колачлы аркан,

Бу чыптадан котылыр идем инде кияүгә барсам.

Бәрәзәнең кызлары су китерә мунчага,

Өйләренә барвп керсәң, чорналадыр мунчала.

Чыптачының өйләрендә юкә була тастымал,

Буйлырак юкә килеп чыкса, сөлге урынына астылар.

Бәрәзәләр чыпта суга, чиратлашып йоклыйлар,

Атна кичләр җитмичә, урамга да чыкмыйлар.

Кылыч тарткан чагында чыгырлары шалтырый,

Тәрәзәдән егетләр күргәч, кызлар күзе ялтырый.

Чыптачының сукмагы кара була күмердән,

Өсләрендәге күлмәге кара белән күмелгән.

Сөләйманар капкасында халык тора җыелып,

Чыптаң начар булгач дигәч, китә алар боегып.

Бу чыптаны кем суктыра? – Бәрәзәдә Сөлайман;

Чыпта суккан яшь кызларның ике күзе челәйгән.

Бәрәзәләр чыпта сугып урыс капка эшләтә,

Җәйгә чыкса шулар кия башларына эшләпә.

Җомга көнне итрә белән картлар бара мәсҗедкә,

Бу чыптадан котылсак дип, нәзер әйтәләр шәкерткә.

Ап-ак каен сазлар саен, яфрак яра ел саен,

Бәрәзәдәге кызлар чыпта суга көн саен.

Бәрәзә урамы дугай, дугаенда бер тургай,

Кайсы урамнар дугайсыз, чыпта сугу уңайсыз.

Бәрәзәгә кыз бирмәгез, чыпта суга белмәсә,

Шул чыптадан котыла алмас, әҗәл җитеп үлмәсә.